Lustracyia Dóbr prywatnych Stara Huta Li: A: (1845)

Właśnie minęły trzy lata od szczególnego zdarzenia dla historii Huty Starej A. Tym zdarzeniem było niewątpliwie przekazanie Archiwum Państwowemu w Częstochowę przez rodzinę p. Ryszarda Conera dokumentu (w rzeczywistości zbioru dokumentów) zatytułowanego "Lustracja Dóbr Prywatnych Stara Huta Lit. A położonych w Okręgu Częstochowskim Powiecie Wieluńskim Guberni Warszawskiej" z roku 1845, sporządzonej przez Komisarza Nadzwyczajnego Schoslanda. O dokumencie, Andrzej Kuśnierczyk napisał: Lustracja Huty Starej z 1845 r. to dokument niezwykły. Zasługuje na miejsce w dobrym archiwum i na wydanie drukiem - w formie podobizny oryginału.

Dzisiaj mam przyjemność zaprezentować treść jednego z dokumentów, tzw. protokołu ogólnego (karty 1-6; zachowano oryginalne brzmienie). 

Protokół Ogólny do Lustracyj Wsi prywatnej Stara Huta Lit A.
Działo się na gruncie Wsi Stara Huta Lit: A. dnia 12/24 Grudnia 1845 r:
Gdy w skutek Reskryptu Rządu Gubernialnego Warszawskiego z dnia 18/30 Listopada 1845 r: N^o 160.315/20.455 delegowany Komissarz, Lustracyią Wsi obok wyrażonej skończył, dla obiaśnienia rzeczy, co nastempuie nadmienia:

1. Posiadanie tych Dóbr. 

Wedle dołączonego Wykazu Hipotecznego, z daty 29 września/11 października 1845 r: Dobra te posiada Kompania Okupników, pochodząca z Morawij z Kraiu Austryiackiego, w większej części fabrykanci Płutna, przez Kupno od poprzedzaiącego Właściciela Jana Trepki, w skutek Kontraktu Notaryialnego z dnia 18 Czerwca 1819 roku w Częstochowie zawartego, tudziesz w skutek dodatkowego układu z dnia 9 kwietnia 1823 r: w Księdze Wieczystej na stronicy 8 sporządzonego, za sumę Sto tysięcy Złp: czyli Rubli srebrem Piętnaście tysięcy.
2. Położenie.

Kolonia Huta Stara Lit: A.  iest położona w Gubernij Warszawskiej Powiecie Wieluńskim Okręgu Częstochowskim Parafij Częstochowa oddalona iest:
od Miasta Gubernijalnego Warszawy Mil 36.
      d^o Powiatowego Wieluń 9.
      d^o Okręgowego Częstochowa 1 ¼.
      d^o najbliższego Olsztyn 1.
od rzeki spławnej Warty pod Poczesną ½.
od Kolei Żelaznej w Częstochowie mil 1 ¼.
3. Granice.

Graniczy od wschodu ze wsią Szlachecką Nowa Wieś. od południa ze wsią Bargiel należącą do Ekonomij Poczesna. od zachodu ze wsią Kuźnice Maryiańskie. od pułnocy - ze wsią szlachecką Brzeziny, i ze wsią Stara Huta Lit: B.  Granica z Dobrami Stara Huta Lit B.  to iest od zachodu i północy, iest okopcowana  z innemi zaś wsiami, czyli od wschodu, południa i części zachodu, żadne nieznajduią się Kopce, i takową stanowią drogi lub szerokie miedze. Granice te zostaią w spokojnym posiadaniu, i żadne nie zachodzą spory iak dołączone Świadectwo fol: 21 Sądu Pokoiu Wydziału Spornego, w Częstochowie, i Protokół fol: 15 dowodzą.

4. Z czego te Dobra składaią się?

Składaią się ze Wsi Stara Huta z przyległościami Sędzowa i Modrzeiowczyzna Lit: A. co wszystko na teraz stanowi iedną Kolonią, mieszczącej w sobie 92 posesyj. Na gruncie całej Kolonij znajduie się 79 domów mieszkalnych, w łącznie z Karczmą czyli Arendą. 72 Obór i 56 Stodół w tych ostatnich iest 30. znajduiących się pod iednym dachem z Oborami, a 26 oddzielnych. Znajduie się także na gruncie Kaplica.

5. Stan Budynków.

Budynki, które zabezpieczone są w Towarzystwie Ogniowym, opisane zostały w Wykazie fol: 61. do którego względem ich stanu odwołuie się. W wykazie tym także wzmiankowano, po iakiej cenie Materyiał budowlany w tych stronach płaci się. Co się tyczy Budynków dołącza się fol: 22. Świadectwo Towarzystwa Ubezpieczeń, i niemniej Deklaracyia Kolonistów iż nie wystompią z Budowlami z Towarzystwa fol: 71.

6. Osady Ludność i Inwentarz?

Tabella dołączona fol: 51. okazuie iż Osad iest 92. w których mieszka 88 Gospodarzy i ieden Karczmarz. Ludność wynosi ogółem Głów 592 a Inwentarz składa się:
z koni sztuk 17.
wołów 3.
Krów 143.

Jałowizny 31.

Świń 12.

Dla uniknienia szkód w polu, świń bardzo mało utrzymuią, i takowe nigdy z chlewów nie są wypuszczane Kaczek zaś i gęsi zupełnie chowaią z tych dla tego powodów Ogrody ich żadnego nie potrzebuią ogrodzenia.

7. Bory i Lasy.

W obrębie Wsi Stara Huta Lit A: ani Bory ani Lasy nieznajduią się. Drzewo tak opałowe, iak materyiałowe kupuią, w lasach należących do Dóbr Poczesna Leśnictwa Gidle o mile oddalonego. Sążeń drzewa sosnowego bez przywozu kosztuie Rs: 1  Kop: 11 z przywózką zaś Rs: 1 Kop: 80. o tem wszystkim wzmiankowano iuż pod N^rem 5.

Nadmienia się tutaj, iż posiadacze Wsi Stara Huta Lit: A: posiadali Las sosnowy zwany Raków, przestrzeni niewiadomy w granicach wsi prywatnej Błeszno którego ani Mapa ani Regestr pomiarowy nieznajduie się. Las ten był oddalony od Wsi Stara Huta o iedną milę; a że z przyczyny swej odległości Właściciele, żadnego dochodu z zarośli tych czerpać nie mogli przedali go przeto w roku 1830 W^mu Błeszyńskiemu Dziedzicowi Wsi Stara Huta Lit: B. za sumę Złp: 3150 czyli rubli srebr: 472 Kop: 50. Na dowód iż Wieś Stara Huta Lit: A:, iuż nie iest w posiadaniu tego Lasu dołącza się wierzytelny odpis Kontraktu, przedarzy i Kupna, z działanego przed Regentem Okręgu Częstochowskiego z daty 26 grudnia 1845/7 stycznia 1846 r: folio 28.

8. Podatki stałe i nie stałe.

Podatki wszelkie iakie Wieś Stara Huta Lit A. rocznie opłaca do Kassy Powiatowej i Kassy Miejskiej w Wieluniu, wynoszą podług Kwitów oryginalnych Rs: 151 Kop: 96 iak o tem i Świadectwo Kassy Powiatowej fol: 23. przekonywa.

9. Stan Mieszkańców.

Wszyscy Właściciele tej Wsi, z małym bardzo wyiątkiem są Fabrykantami lub Rzemieślnikami. iako to:
96. Tkaczy
Majstrów zaś utrzymuiących Czeladź przy Warsztatach 36.
1. Kuźnierz zarazem i Tkacz.
1. Stolarz.
1. Cieśla, zarazem i Tkacz.
1. Kowal.
15. Rolników.
Posiadaią Warsztatów 106 na których wyrabiaią: Płócienka Drylichy, Kartony, Chustki, Fartuchy i Płótna półbawełniane.

Podług kontroli, przez Cechmistrza, czyli Nadzorcę okazanej fabrykowano w r: 1844 Sztuk 4819 w roku zaś 1845 tylko sztuk 3280 a mianowicie:
1. Płócienek sztuk 1999 sztuka po Łok: 60.
2. Drylichów „ 505 „ „ 60.
3. Fartuchów „ 163 „ „ 30.
4. Chustek „ 222 „ „ 60.
5. Kartonów „ 268 „ „ 90.
6. Płótna półbawełnianego „ 123 „ „ 60
razem iak wyżej 3280 Sztuk.

W iednym tygodniu takich sztuk na iednym Warsztacie może być wyrobione od 1 ½ do 2. przez wszystkie więc 106 Warsztatów tygodniowo wyrobić można od 159 do 212 Sztuk co na rok wyniesie 8.268 do 11.024 Sztuk. Z przyczyny małego odbytu, ci tylko z Właścicieli zatrudniaią się fabrykacyią, którzy mało posiadaią gruntu reszta więcej poświęca się Rolnictwu, i przez takich to w r: 1845 wyrobioną była wykazana powyżej ilość sztuk. Najwięcej roboty swe uskuteczniali dla żydów Miasta Częstochowy którzy za wyrobienie sztuki maiącej łok: 60, tylko kop: 75 płacą a co iednak uczyni rocznie Złp: 16.400 czyli rs: 2460. Czeladnik za wyrobienie iednei sztuki, pobiera 1/3 część zapłaty czyli Kop: 25. Oddzielnego domu Fabrycznego nie ma Każdy Majster trzyma w swoim własnym domu Warsztaty. Tak towary, iako i Warsztaty, nie są ubezpieczone w Towarzystwie Ogniowym.

Właściciele są ludźmi pracowitemi, trzeźwemi, i moralnie się prowadzącemi Każdy zaięty pracą około roli lub też swego Warsztatu. Chociaż teraz podobnego rodzaiu fabryki, nie przynoszą tyle zysku dla fabrykantów co dawniej, gdzie każdy z nich po kilku Czeladników utrzymywał, znajduią się iednak w średnim stanie, i przedstawiaja zupełnie pewną rękojmią, w ujszczeniu się Skarbowi.

10. Pomiar gruntów.

Dołączona Mapa, i Regestr pomiarowy, okazuią iż powierzchnia pomierzona w Miesiącu Maiu 1823 r:, a podług oddzielnego Regestru w Miesiącu Wrześniu 1823 r: sporządzonego, na 100 równych części przez Inżyniera b: Komissyj Woiewódz: Kaliskiego Bernchard podzieloną została. Przestrzeń całej Wsi podług Regestru podziałowego, wynosi Mor: 598 pr: 172. na miarę nową polską to iest grunta
orne i Łąki zajmuią Mor: 589 pr: 200.
granice i drogi 8 272.
598 172.
podług zaś rewizyj uczynionej teraz przez Jeometrę Aleksandra Kulczyckiego na gruncie okazało się iż powierzchnia wynosi Mo: 609 i pr: 49 a zatem więcej Mor: 10 pr: 177 iak Regestr podziałowy pokazuie.

11. Dobroć gruntów.

Grunta orne zawieraiące Mor: 437 pr: 268 są w ogólności dobre pszenne gleba ich składa się w większej części gliny, i czarnej urodzajnej ziemi, wydaiącej lepszą pszenicę iak żyto. Z wyiątkiem tylko nieznacznej przestrzeni przy granicy Dóbr Poczesna, która miejscami ma grunt lżejszy, i czasem piaszczysty. Łąki zaś które w ogóle zawierają Mo: 151 pr: 132. w większej części położone są na gruncie tłustym, i wydaią dobre, piękne siano składaiące się z Koniczyny, i innnych pożywnych słodkich roślin. Mała część Łąk położonych przy granicy Dóbr Poczesna wydaie w prawdzie obficie siana, ale nie tyle dobrego iak powyższe łąki. Na ogrody przez Delegowanego nic nie zostało oddzielone, ponieważ Każdy Właściciel mało posiadaiąc gruntu, tak ie uprawia i obsiewa, iak zwykle ogrody uprawiane i obsiewane bywaią z tych także powodów gospodarstwo 3^ch polowe miejsca tu nie ma.

Gdyby przy wyciąganiu intraty, uwagi na to nie zwrócono, i trzecią część gruntu ornego przeznaczono na ugór w takim przypadku wypadłoby odciąć stosowną ilość Morgów na Ogrody dla wszystkich 92 Osad, i przyiąć do gruntów Klassy 1^ej gdyż szczególnie grunta przy wsi są pszenne.

12. Klassyfikacyia i opisanie gruntów.

Delegowany w myśl Instrukcyj z 1822 r: z największą skrypulatnością, uskutecznił Klassyfikacyią i nie tylko w ogólności lecz w szczególności, opisał grunta orne, łąki, iak o tym świadczą Wykazy fol: 35. 39. 43 i Protokuł Klassyfikacyjny fol: 33.

Podług opisu ogółowego fol: 35. należą grunta
orne w ilości Mor: 275 pr: „ do Klassy I^ej. 
„ „ „ 94 „ 146 „ „ II^ej.

„ „ „ 45 „ 122 „ „ III^ej.

„ „ „ 23 „ „ „ „ IV^ej.

co uczyni razem M: 437 pr: 268.

Podług opisu fol: 39. należą Łąki oddzielne 
w ilości Mor: 119 pr: 164 do Klassy I^ej.

„ „ 15 „ 21 „ „ II^ej.

„ „ 16 „ 247 „ „ III^ej. 
razem Mo: 151 pr: 132.
wynoszą zatem Rola orna i łąki razem Mor: 589 pr: 100.

Podług Opisu Szczegółowego fol: 43 należą 
grunta orne w ilości Mor: 275 pr: 91 4/5 do Kla: I^ej.
„ „ „ „ 94 54 „ II^ej.
„ „ „ „ 45 218 „ III^ej.
„ „ „ „ 23 4 1/5 „ IV^ej. 
razem Mor: 438 pr: 68.
podług tego samego opisu należą łąki 
w ilości Mor: 119 pr: 157 do Klassy I^ej.
„ „ 15 „ „ „ II^ej.
„ „ 16 „ 275 „ III^ej. 
razem Mor: 151 pr: 132.
Rola i Łąki wynoszą Mor: 589 pr: 200 a zatem pr: 100 więcej iak przy ogółowej Klassyfikacyj. Ogółowa Klassyfikacyia gruntuie się na Regestrze pomiarowym a Klassyfikacyia Szczegółowa, na Regestrze podziałowym a właśnie o sto prętów iest różnicy między obydwoma Regestrami co tu iednak nic nie stanowi, ponieważ iak o tem iuż wzmiankowano ad 10 w rewizyj Jeometra znalazł plus w ilości Mor: 10 pr: 177 które w obecnym Wykazie nie umieszczaią się.

Na tych gruntach wysiewaią mniej więcej rocznie:
pszenicy Kor: 157.
żyta „ 96.
Jęczmienia „ 82.

owsa „ 80.
Kartofli „ 395.
i sprzątaią siano wozów mieszczących w sobie po 12. Cent: 292.

Mogliby zbierać przeszło 300 wozów, ale część tych Łąk bydłem wypasaią. Oprócz tych wysiewów, produkuią Cebulę, czosnek, i inne włoszczyzny i warzywa tak na domową potrzebę iak i na przedarz.

13. Użytek z bydła.

Właściciele utrzymuią ogółem Krów 143 które przy takim zbiorze pięknego i obfitego siana, z łatwością teraz i nadal wyżywić mogą zwłaszcza że ani owiec ani innego Inwentarza nie utrzymuią. Trzymaiąc się iednak ściśle Delegowany Instrukcyj z r: 1822 wykazał folio 58. iż rachuiąc na cztery Korce wysiewu oziminy iedną Krowę, można tym sposobem utrzymać Krów 69 z których dochód obliczony został, w stosunku paktu, w tych stronach praktykowanego.
14. Propinacja.

Zakład fabrykacyj Trunków, w tej wsi nie znajduie się. Wyszynek wódki i piwa podług Kontraktu fol: 76 załączonego, był wypuszczony w trzech letnią dzierżawę to iest przez rok 1838 39 i 40 za roczną sumę Złp: 2511 czyli 376 Kop: 65. Do roku 1845 trunki przez Gromadę tej wsi kupowane były w poblizkich wsiach i takowe przez swoich Szynkarzów w Karczmie przedawali ci iednak obowiązki swe wypełniali, bez Kontraktów.

Dopiero w r: 1845 ugodzony Karczmarz dotąd szynkuie Trunki Gromadzkie i na mocy Kontraktu za wypiek chleba, bułek i innych wiktuałów, opłaca rocznie Gromadzie Złp: 217 gr: 9 czyli ru: sr: 32 Kop: 59 ½. folio 75. Jakie zaś na teraz Gromada z wyszynku trunków w Karczmie swej odnosi zyski protokół, załączony fol: 73. obiaśnia. Inne źródła intraty nie znajduią się. Przyłącza się Wykaz Służących, do Gospodarstwa rolnego utrzymywanych fol: 57. inne zaś wykazy obięte Instrukcyią, iako to:
1. Wykaz Ogrodów warzywnych i owocowych 
2.  d^o Naiemników i Kopciarzy
3. d^o Ogrodzeń przy folwarku
4. d^o Rowów przy folwarku
5 d^o Dróg Mostów i Grobel przy folwarku 
zupełnie nie dołączaią się, a to z powodu iż w tej Wsi folwark zupełnie nie znajduie się i nadto że: 
ad 1^mo. całe pole uważać należy iako ogród i że rola od ogrodu nie iest oddzielona.
ad 2^do. Naiemnicy i Kopciarze tylko przy folwarkach a nie przy wsiach znajdować się mogą i takich tu nie ma.
ad 3^tio. że wykaz ogrodzeń tylko do folwarku może być zastosowany zwłaszcza że w tej wsi przy nie których domach znajduie się tylko po kilka żerdzi które w lecie służą do suszenia bielizny i że ani parkanów ani płotów zupełnie nieznajduie się.
ad 4^to. Rowów także żadnych nie ma.
ad 5^to. Z dróg znajduie się iedna we wsi, a druga przechodzi między rolami iadąc do Częstochowy. Pierwsza ma długości pr: 450 a szerokości pr: 2 ½ i po obydwóch stronach małe rowki. Druga zaś ku Miastu Częstochowa ma długości pr: 120 a szerokości pr: 2 ½ i jest bez rowów. W całej zaś rozciągłości gruntów Wieś tę składaiących, nie ma ani iednego Mostu Utrzymanie tych Dróg, które znajduią się w dobrym stanie, należy do Właścicieli.

W protokole niniejszym ad 1. umieszczona została suma szacunkowa, za którą Wieś Stara Huta Lit A: przez dzisiejszych Właścicieli kupiona została wypada więc iż za Włókę gruntu zapłacili Złp: 5000. W teraźniejszym czasie grunt Wsi tej, przez wyborną uprawę, i częste mierzwienie, doprowadzony do stopnia wysokiej urodzajności przez porządne i liczne zabudowanie się Właścicieli, potroiwszy dochód swój pierwiastkowy, w takim samym stosunku i wartość swoią powiększył maiąc nadto i to na uwadze iż grunta Wsi tej gdy były przez dzisiejszych Właścicieli kupowane, znajdowały się zupełnie w stanie dzikim i zapuszczonym.

(-) Schosland.

Dokument został włączony do zespołu "Akta gminy Wrzosowa" AP w Częstochowie. Można się z nim zapoznać na stronach Towarzystwa Genealogicznego Ziemi Częstochowskiej w Bibliotece (dostęp po zalogowaniu).